سنجاب حیوانی است نیمه اهلی ،این حیوان در کشورهای اروپایی جزو حیوانات اهلی محسوب نمی شود ولی چند سالی است که نگهداری آن در ایران رایج شده است.
در طبیعت با توجه به توانایی خود در بالا رفتن از درخت اغلب در جنگلها ودر سوراخهایی که خود در درخت ایجاد می نماید زندگی میکند.سنجابها گیاهخوار بوده ومیوه ها ودانه ها عمده غذای طبیعی آنها را تشکیل می دهند. سنجاب درختی یک حیوان بسایر خاصی می باشد. او یکی از کمترین حیوانات وحشی است که با انسانها وفق داده شده و یاد گرفته که با انسانها زندگی کند.
سنجاب هم می تواند از غذای طبیعت استفاده کند و هم از غذایی که توسط انسانها درست شده است. سنجاب یک ژیمناستیک کار شگفت انگیز است . دم بلند آن باعث می شود که آو را از بقیه پستانداران روی زمین به راحتی تشخیص داد. قدمت سنجاب طوسی به ۵۰ میلیون سال می رسد ، از فسیلهای بدست آمده از آنها در آمریکای شمالی. سنجاب از خانواده جوندگان می باشد.
اسم سنجاب برگرفته شده است از یونان باستان ، جایی که ارسطو کلمه (Skiouros) را به کار برد ، Skia به معنی سایه می باشد و همچنین Oura به معنی دم می باشد. بنابراین معنی آن می شود (کسی که زیر سایه دمش می نشیند). قرنها بعد فرانسویها یک اسم به نام (esquirel) برای وصف این حیوان ساختند. و هم اکنون او را (Squirrel) می نامند. ۳۶۵ نوع سنجاب در سراسر دنیا وجود دارد.
سنجاب ها به دسته های زیر تقسیم شده اند:
سنجاب درختی که در عموم مردم شناخته شده است ،
سنجاب زمینی و سنجاب پرنده.
سنجاب طوسی یکی از شناخته شده ترین نوع درختی می باشد. اکثر آنها در نیمکره شمالی ساکن هستند.طول سنجاب طوسی بطور متوسط به ۳۸ سانتیمتر و وزن آن به ۴۵۳ گرم می رسد. غذای آنها آجیل ، دانه و میوه می باشد. طول عمر سنجاب تقریباً ۶ سال می باشد. اکثر سنجابهای شهری کمتر از یکسال زندگی می کنند.
همچنین سنجاب قرمز هم وجود دارد ، آنها از نوع طوسی خود کوچکتر هستند. ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتر طول. رنگ موی آنها از قرمز تا مشکی در متغیر است. اکثر آنها دارای شکم سفید و دم پُرزدار بلند قرمز رنگ می باشند . بعضی از زیر مجموعه های آنها می توانند دارای گوش مشکی رنگ باشند . آنها بیشتر در فصل زمستان رشد می کنند.
سنجاب قرمز در جنگلهای کاج و صنوبر یافت می شود. سنجابها متعلق به خانواده جوندگان هستند و دارای ۱۶۵۰ نوع مختلف هستند. آنها بزرگترین گروه از پستانداران هستند.
سنجابهای طوسی رنگهای متفاوتی دارند. طوسی های آنها بیشتر در عموم مردم راقب دارند تا قهوه ای آنها. همچنین سنجابهایی به رنگ مشکی و سفید یکدست وجود دارد.ولی آنها از تغییرات روی سنجاب طوسی بوجود آمده اند. سنجاب قرمز می تواند پوشش مشکی داشته باشد. در حالیکه سنجاب کایباب دارای بدن مشکی و دم سفید می باشد هر دو آنها در جنگلهای کاج یافت می شوند.
خریداری
با توجه به اینکه اغلب سنجابها در ایران بوسیله تله گذاری گرفته شده و در شرایط بهداشتی مناسبی نگهداری نمیشوند ،هر سنجابی را قبل از خرید بهتر است نزد دامپزشک ببرید.
لاز به ذکر است که خرید و فروش سنجاب چون حیوان خانگی نیست در کشور ایران ممنوع است.
نر و ماده
در سنجابهای نابالغ نر ، فاصله بین مقعد حیوان از برآمدگی ادراری تناسلی بیش از ماده میباشد.(مانند بچه گربه)در سنجاب نر بالغ نیز آلت تناسلی قابل مشاهده است. طول عمر سنجابهای نر در اسارت اغلب بیشتر از ماده می باشد.
رابطه با انسان
سنجاب به نسبت خرگوش و همستر خیلی دیرتر اهلی شده وتمایل بیشتری به گاز گرفتن دارد. سنجاب را بهتر است در قفس نگهداری نمود .قفس باید به اندازه کافی بزرگ بوده (ابعاد ۱متر) ودارای میله های فلزی با ضخامت کافی باشد.دندانهای سنجاب دائما در حال رشد است وبرای سائیده شدن طبیعی آنها، حیوان باید اغلب اوقات در حال جویدن باشد.
بنابراین میله های قفس باید دارای استقامت کافی بوده ودر عوض میتوان داخل قفس شاخه های ضخیم درخت را قرار داد. کف قفس رامیتوان با پوشال ،کاغذ یابرگ درخت پر کرد. برای لانه نیز میتوان یک لوله یا کوزه کوچک سفالی در گوشه ای از قفس تعبیه کرد. قرار دادن شاخه های ضخیم درخت وثابت کردن آنها به دیواره قفس شرایط مناسبی راجهت بازی و فعالیت سنجاب پدید می آورد. بهتر است درب قفس دارای ۲ چفت باشد زیرا سنجاب راه باز کردن آن را خیلی زود یاد می گیرد.
سنجابها اغلب به خواب زمستانی می روند.در صورت بروز این پدیده نباید مزاحمتی برای حیوان ایجاد شود بلکه باید آذوقه کافی در دسترس آن قرار داده شود.
تغذیه
سنجاب طیف وسیعی از دانه ها،میوه ها و سبزیجات را می خورد.دانه ها شامل (غلات:گندم ،ذرت)و دانه های روغنی (مثل تخم آفتابگردان)و میوه ها شامل میوه های خشک(گردو،فندق،بلوط)و میوه های دیگر مثل سیب،انگور وسبزیجاتی نظیر کاهو وکلم همگی میتوانند مورد استفاده سنجاب قرار گیرند. نکته بسیار مهم در تغذیه سنجاب تنوع غذایی است .
نباید تنها یک نوع غذا به سنجاب داده شود زیرا هر کدام ایجاد عوارضی گوارشی خواهند نمود. بهتر است در ۳-۲ ظرف غذا از انواع مختلف در اختیار حیوان باشد تا انتخاب کند. برای سنجاب نیز تغییر جیره غذایی باید به آهستگی صورت گیرد.
تولید مثل
سنجابها بیشترین فعالیت را دراواخر زمستان دارند ،وقتی که فصل جفتگیری فرا می رسد ، نرها به دنبال ماده ها می افتند ، وقتی که دنبال کردن به پایان می رسد زمان عشقبازی شروع می شود. مراسم دنبال کردن ، بر روی درختان با سرعت بالا اتفاق می افتد.
مدت زمان بارداری در گونه های کوچک ۳۳ روز و در گونه های بزرگتر مانند سنجاب طوسی و نوع روباهی آن (Fox Squirrels) بالای ۶۰ روز طول می کشد. سنجابها معمولاً در اوایل بهار به دنیا می آیند.
مینانگین زایمان سنجابها در هر دوره ۴ تا نوزاد می باشد. این میانگین با تغییر آب و هوا عوض می شود. وهله دوم زایمان در اواسط تابستان رخ می دهد ، اگر غذای کافی وجود داشته باشد. سنجاب ماده قوی ترین نر را در فصل جفتگیری انتخاب می کند.
اما بعد از جفتگیری دیگر با آن نر نخواهد جفت خورد. این طبیعت برای کاهش زاد و ولد و نگاه داشتن گونه ها می باشد. وزن سنجاب نوزاد هنگام زایمان ۳۱/۱۰۳۵ گرم و بالای ۲٫۵۴ سانتیمتر طول دارد ، آنها در این زمان مو و دندان ندارند و تا ۶ تا ۸ هفته اول قادر به دیدن نمی باشند.
نگهداری از بچه ها
سنجاب زمینی زمستان ها در لانه های زیرزمینی خود می خوابد و در ماه اردیبهشت در سطح زمین ظاهر می شود. پس از خواب زمستانی به زودی آماده تولیدمثل می شود. نرها در نگهداری از نوزادان هیچ کمکی به ماده ها نمی کنند و آنها را در پرورش و نگهداری نوزادها به حال خود می گذارند. ماده ها در اطراف لانه شان قلمرویی را به وجود می آورند و در طول نگهداری از نوزادان از این قلمرو محافظت می کنند. ماده ها هر بار ۳ تا ۶ بچه به دنیا می آورند. که این بچه ها در ۳ تا ۴ هفتگی از شیر می گیرند در این هنگام نرها به سرعت کلنی را ترک می کنند، ولی ماده های جوان در زادگاه خود باقی می مانند. اگر نرها محل را ترک نکنند مورد حمله ماده ها قرار می گیرند. اما ماده ها یا مادران بچه ها هیچگاه با یکدیگر بر سر قلمرو و یا لانه با همدیگر نمی جنگند. در واقع آنها با کمک و همکاری یکدیگر از قلمرو و بچه های یکدیگر دفاع می کنند. در این هنگام اگر نری و یا ماده غریبه ای به قلمرو و کلنی آنها نزدیک شود مورد حمله مادران قرار می گیرد چرا که در آنها بچه کشی توسط نرها زیاد دیده می شود. معمولاً حدود ۸ درصد از بچه ها توسط سنجاب های زمینی نر از لانه ها بیرون کشیده شده و کشته می شوند. این قاتلان از نرهای خویشاوند یا به عبارت دیگر پدران بچه های این کلنی نیستند بلکه ممکن است آنها نرهای ولگرد جوانی باشند که در جستجوی انتخاب ماده هستند یا اینکه ماده هایی در جستجوی حفره ای برای تولیدمثل می باشند و معمولاً این ماده ها در کوشش خود برای تصاحب حفره ، هر بچه ای را که ببینند می کشند تا قلمرو را از چنگ مادران بچه ها پاک کنند. این نوع رفتار در میان جانوران همان چیزی است که می توان آن را انتخاب طبیعی دانست چرا که سنجاب ها با این رفتار سعی می کنند ژن های خود را به نسل های بعدی انتقال دهند و طبیعت نیز آن دسته را انتخاب می کند که قدرت و شانس بیشتری دارد.
فعالیت
در تابستان بیشتر فعالیت سنجابها ۲ تا ۳ ساعت بعد از طلوع خورشید می باشد، سپس آنها در بعد از ظهر استراحت می کنند ، و دوباره ۲ ساعت قبل از غروب آفتاب شروع به فعالیت می کنند. سنجابها قبل از اینکه هوا کاملاً تاریک شود برای خوابیدن به آشیانه های خود می روند ، و به ندرت آشیانه های خود را در تاریکی ترک می کنند.
در زمستان سنجاب فعالیتهای خود را در آغاز و و سط روز به اتمام می رساند و در آشیانه خود تا روز بعدی می ماند. هنگام توفان زمستانی یا سرمای طاقت فرسا ، سنجاب ممکن است روزها آشیانه خود را ترک نکند. اما سنجاب درختی در فصل زمستان به خواب زمستانی فرو نمی رود.
برخی از سنجابهای زمینی در زمستان به خوابی عمیقی در آشیانه هایشان فرو می روند. سنجاب بالغ بطور معمول به تنهایی زندگی می کند اما در سرمای شدید آشیانه خود را با سنجابهای دیگر ،برای نگه داشتن گرمای بدن خود تسهیم می کند. وقتی که درجه حرارت بالا رفت ، میهمانها آشیانه را ترک می کنند.
تمیز کردن و نظافت
سنجاب نیز (مانند همستر)اغلب در گوشه خاصی از قفس ادرار یا مدفوع می کند. این قفس را میتوان به تناوب تمیز کرد.البته سنجاب مدفوع خواری نیز داردو فرصت این کار نباید به او داده شود. لانه سنجاب وظروف غذا نیز باید بطور مرتب تمیز شده وباقیمانده های سبزی و میوه هر روز جمع شوند.
کل قفس را میتوان سالی ۳-۲بار تمیز کرده و بستر را تعویض نمود.
سنجاب ایرانی از پستانداران خاص ایران میباشد جثه ای متوسط با طول سر و تنه ۱۹۲ تا ۲۳۰ میلی متر ، دمی بلند و پشمالو به طول ۱۲۸ تا ۱۳۸ میلی متر دارد . موهای پشت به رنگ خاکستری متمایل به قهوه‌ای و زیر بدن زرد رنگ است . رنگ موهای سرو سطح پشتی دم قرمز حنایی و سطح زیرین دم روشن‌تر است .
بطور کلی هرچه از نواحی شمالی جنگلهای زاگرس به طرف جنوب پیش برویم از رنگ حنایی کاسته می‌گردد بطوری که در قسمت‌های جنوبی رنگ به زرد نخودی تغییر می‌یابد . بطور کلی رنگ قرمز سر و دم ، این سنجاب را از سایر سنجابهای ایرانی مشخص می‌سازد
خلق و خو
غده عرق سنجابهای درختی در زیر پاهایشان است. بین پهنه پا و روی پنجه ها بین انگشتان می باشد. وقتی که گرم هستند و یا تحرک دارند جای پای خود را روی سطوح خشک می گذارند. این بو همچنین برای علامت گذاری درختان در قلمرو آنها استفاده می شود. اگر آشیانه سنجاب با هجوم کک ها یا مزاحمهای دیگر مواجه شود ، سنجاب از آنجا رفته و آشیانه جدید می سازد.
برای همین است که درمحوطه ای که آنها زندگی می کنند تعداد آشیانه ها از سنجابها بیشتر می باشد. سنجاب طوسی در خیلی از جاهای غیر عادی لانه می سازد. در اطاق زیر شیروانی بیشتر از بقبه جاها آنها همچنین آشیانه های خود را در اتومبیلها ، دودکش ها ، کباب پزها و در ایوانها می سازند. وقتی که سنجاب احساس خطر کند ، حس طبیعی او ایجاب می کند که درجایی که هست بدون حرکت بماند.
اگر روی زمین باشد به طرف نردیکتری درخت می رود یا دیگر اشیاعی که بتواند برای فرار از آن بالا رود. اگر در درخت باشد با فشار محکم بدنش به پوست درخت به دور کنده درخت می چرخد. آراستن سنجاب نر درختی دو برابر آراستن ماده هایشان می باشد. آنها تمیزترین حیوانات در گروه جوندگان می باشند. دندان سنجابها مداوم رشد می کند. دندانهای جلویی آنها هر سال ۱۵ سانتیمتر رشد می کند ، اما بعلت ساییده شدن منظم کوتاه می مانند.
یکی از بیشترین مواقعی که سنجابها گاز می گیرند زمانی است که با دست به آنها غذا می دهیم. هیچ وقت غذا را بین انگشتانتان نگه ندارید ، چون امکان اینکه انگشتانتان گاز گرفته شود زیاد است. چشمان سنجابها همیشه به دنبال شکارچی است و آنها بندرت بر روی چیزی که می خورند تمرکز می کنند. دست کم ۵۰ نوع سنجاب پرنده وجود دارد که اکثر آنها در آسیا زندگی می کنند. آنها درای آستر نرمی می باشند.
بیماری های مهم
در سنجابهای خانگی پوکی استخوان ،انگل خارجی وبیماریهای تنفسی و مسمومیت بیشتر مشاهده شده است.
پوکی استخوان
یک اختلال تغذیه ای است که در اثر کمبود کلسیم وفسفر یا ویتامین Dیا اختلال در نسبتکلسیم به فسفر جیره بوجود می آید.در سنجابهایی که در ایران در منزل نگهداری میشوندبدلیل نوع تغذیه وکمبود منابع کلسیم وفسفر در جیره این عارضه زیاد دیده میشود.جهت پیشگیری از این امر ،باید نوزادان به اندازه کافی شیر مادر را خورده وپس از آن نیز مکملهای کلسیم دار به تناوب به جیره اضافه شود.
انگل های خارجی
انگلهایی از قبیل کک،شپش وکنه در موارد زیادی مشاهده شده اند.انگلهای خارجی علاوه بر خونخواری می توانند موجب انتقال بیماری شوند. درمان اینها بوسیله دارو های اختصاصی میسر میباشد. در مصرف این داروها که سمی هستند باید دقت زیادی نمود زیرا در صورت بلعیده شدن توسط سنجاب میتوانند موجب مسمومیت شوند.
